Spektrum autyzmu: wsparcie uczniów ze spektrum autyzmu w edukacji szkolnej

Zaburzenia ze spektrum autyzmu (Autism Spectrum Disorders, ASD) od ponad 80 lat skupiają uwagę naukowców oraz wybitnych lekarzy. Fenomen ASD od dziesięcioleci stanowi kwestię dyskusyjną. Dotychczas autyzm ujmowano w kategorii diagnostycznej „całościowych zaburzeń rozwojowych” (Klasyfikacja zaburzeń psychicznych i zaburzeń zachowania ICD-10, 2008, s. 248-249). W nowym narzędziu termin „całościowe zaburzenia rozwojowe” zastąpiono „spektrum zaburzeń autystycznych”. Zaburzenia określane uprzednio mianem autyzmu wczesnodziecięcego, autyzmu atypowego, zaburzeniem Aspergera, dziecięcymi zaburzeniami dezintegracyjnymi i nieokreślonymi innymi całościowymi zaburzeniami rozwojowymi włączono w ogólną nazwę spektrum zaburzeń autystycznych, tym samym usuwając ich jednostkowe znaczenie (Kryteria diagnostyczne zaburzeń psychicznych DSM-5®, 2018, s. 62-64).

ASD jest zaburzeniem wieloczynnikowym, posiada złożoną, wciąż nie do końca określoną etiologię. W świetle obecnego stanu wiedzy autyzm określany jest jako zaburzenie o podłożu neurorozwojowym, co wiąże się ze zmianami występującymi zarówno w zakresie budowy, jak i funkcjonowania mózgu. Jak wskazuje Agnieszka Rynkiewicz (2009, s. 44), „mamy niepodważalne dowody na to, że zaburzenia ze spektrum autyzmu są zaburzeniami rozwojowymi mózgu. Dokładna ich przyczyna i natura ich powstawania pozostaje nadal niewyjaśniona”. Niemałe znaczenie przypisuje się również zróżnicowanym czynnikom genetycznym, środowiskowym, psychologicznym, biologicznym oraz związanym z neuroprzekaźnictwem i neurologią,  stale wchodzących ze sobą w interakcje (Pisula, 2018, s.22).

Jakie są objawy zaburzeń ze spektrum autyzmu?

Specyfikę trudności osób z ASD obserwuje się w 3 kluczowych sferach życia: 

1. komunikacji,
2. relacjach społecznych,
3. ograniczonych wzorcach zachowania, aktywności (np. sposobie zabawy w przypadku małych dzieci) oraz zainteresowań.

Zgodnie z wytycznymi określonymi w DSM-V kryteriami rozpoznawania zaburzeń ze spektrum autyzmu są:

A.   „Nieustępujące trudności w komunikacji społecznej i w zakresie interakcji społecznych w wielu kontekstach, manifestujące się, obecnie lub w wywiadach, w następujący sposób:

1. Deficyty w sferze społeczno-emocjonalnej wzajemności, w zakresie od nieprawidłowych stosunków towarzyskich i niezdolności w prowadzeniu normalnej rozmowy, przez ograniczone reagowanie na zainteresowanie, uczucia lub oddziaływanie, aż do niezdolności zapoczątkowywania lub odpowiadania na jakiekolwiek interakcje.
2. Deficyty w sferze komunikacji niewerbalnej, w zakresie od słabo zintegrowanego przekazu werbalnego i niewerbalnego, przez nieprawidłowości w nawiązywaniu kontaktu wzrokowego, w języku ciała lub ograniczeń w rozumieniu i używaniu gestów, aż do całkowitego braku mimiki i zaniku przekazu niewerbalnego.
3. Deficyty w obszarze rozpoczynania, podtrzymywania i rozumienia relacji, w zakresie od trudności w dostosowaniu zachowań do różnych kontekstów społecznych, przez trudności w zabawie opierającej się na wyobraźni lub w nawiązywaniu przyjaźni, aż do całkowitego braku zainteresowania rówieśnikami. 

B. Ograniczone, powtarzające się wzorce zachowań, zainteresowań lub czynności, manifestujące się obecnie lub w wywiadach, przynajmniej dwoma spośród wymienionych:

1. Stereotypowe lub stale powtarzane manieryzmy ruchowe, użycie przedmiotów lub elementów mowy (np. proste stereotypie ruchowe, ustawianie zabawek w szeregu lub przewracanie przedmiotów, echolalia, używanie dziwacznych, znanych jedynie sobie wyrażeń).
2. Potrzeba niezmienności, przywiązanie do czynności rutynowych lub wzorców zachowań werbalnych bądź niewerbalnych, przybierających formę rytuału (np. niezwykle silna reakcja stresowa na niewielką zmianę, trudności w akceptowaniu zmian, sztywne wzorce myślenia, rytuały powitalne, potrzeba chodzenia tą samą trasą lub jedzenie tych samych rzeczy każdego dnia).
3. Niezwykle ograniczone zainteresowania o szczególnej intensywności (np. silne przywiązanie do nietypowych przedmiotów lub całkowite zaabsorbowanie uwagi tymi przedmiotami, przesadnie zdefiniowane lub przemijające zainteresowania).
4. Wzmożona lub osłabiona reaktywność na bodźce czuciowe lub niezwykłe zainteresowanie zmysłowymi aspektami otoczenia (np. wyraźna obojętność na ból/temperaturę, niechęć do określonych dźwięków lub faktur, nadmierne wąchanie lub dotykanie przedmiotów, zafascynowanie światłem lub ruchem) (…)” (Kryteria diagnostyczne zaburzeń psychicznych DSM-5®, 2018, s. 58-50).

Diagnostyka zaburzeń ze spektrum autyzmu w głównej mierze skupia się na powyższych kryteriach i obserwowalnych trudnościach w zachowaniu dziecka. Zaburzenia neurorozwojowe pojawiają się w okresie niemowlęctwa bądź w okresie dzieciństwa i powodują nieprawidłowy rozwój dziecka oraz brak umiejętności i aktywności charakterystycznych dla jego wieku (Jagielska, 2014, s.17).  Z danych Narodowego Funduszu Zdrowia wynika, że:

• w 2021 roku osób z rozpoznaniem autyzmu i zespołu Aspergera do 17 lat było w Polsce blisko 74 tys.;
• w 2020 roku prawie 62,5 tys.,
• w 2019 roku blisko 57 tys. 

Patrząc na powyższe dane, nie da się ukryć, że diagnoz z roku na rok przybywa. Na pewno istotną rolę odgrywa w tym wzrost świadomości oraz lepsze rozeznanie, o tym, co kryje się za neuroatypowością, a także występowanie samorzeczników - dorosłych ludzi w spektrum autyzmu, którzy publicznie dzielą się swoim rozpoznaniem, a także przybliżają społeczeństwu realia codzienności życia w spektrum autyzmu. Osoby te często mają pracę, rodzinę, przyjaciół, ale zdecydowana większość z nich ma swoją trudną historię dotyczącą dzieciństwa, okresu dojrzewania i dorastania do samodzielności. Odmienności rozwojowe można już zauważyć u bardzo małych dzieci nawet przed 1 rokiem życia. 

U starszych dzieci zaobserwować możemy m.in.:

1. opóźniony rozwój mowy lub specyficzny sposób korzystania z niej;
2. nietypowe zainteresowania, odmienne od rówieśników;
3. trudności w uczestniczeniu w grach z regułami;
4. ograniczone kontakty z rówieśnikami;
5. trudności z określeniem emocji i potrzeb u siebie oraz u innych ludzi;
6. trudności ze zrozumieniem tego, że inni ludzie mogą myśleć i czuć inaczej;
7. trudności w rozumieniu sarkazmu, dowcipów, przenośni;
8. trudności w uczestniczeniu w rozmowach typu “small talk”;
9. komunikowanie się bardzo wprost nie zwracając uwagi na kontekst społeczny.
   
   

Warto podkreślić, że osoby ze spektrum autyzmu przez specyfikę funkcjonowania, są poważnie zagrożone występowaniem zaburzeń współistniejących – zaburzeń emocjonalnych i psychicznych tj. depresja, zaburzenia obsesyjno - kompulsywne, lęk. Oczywiście każde z objawów może wystąpić u poszczególnych osób ze spektrum autyzmu w zróżnicowanym stopniu nasilenia lub nie wystąpić wcale, gdyż każda osoba funkcjonuje w odmienny sposób. Jeżeli zaś takowe zaburzenie wystąpi, należy takie osoby odpowiednio wspierać, aby uniknąć poważnych konsekwencji.

Wiele osób ze spektrum autyzmu żyje w sposób, który nie jest nacechowany niepełnosprawnością. Niewątpliwie dużo zależy od najbliższego otoczenia. Jeśli szanujemy i akceptujemy odmienność, to dajemy jej szansę na szczęśliwie i satysfakcjonujące życie. 

 

Jak możemy wspierać osoby ze spektrum?

Świat, w którym żyjemy, oczekuje od nas rozumienia kontekstów społecznych, konsekwencji swoich działań, łatwości porozumiewania się. Są to aspekty, w których osobom ze spektrum autyzmu jest niezmiernie trudno się odnaleźć. 

Dobre wsparcie to takie, które szanuje człowieka i jego potrzeby. Ważne, aby osobom ze spektrum autyzmu pomagać w pokonywaniu własnych trudności z poszanowaniem ich godności i indywidualności, jednocześnie uwzględniając indywidualne możliwości i predyspozycje rozwojowe. Oddziaływania zarówno w rodzinie, jak i w szerszym środowisku powinny być nakierowane na te aspekty i funkcje poznawcze, które pozwolą człowiekowi lepiej zrozumieć siebie i innych, a także zabezpieczyć komfort wynikający ze specyficznych potrzeb sensorycznych. Dlatego też ważnym elementem wsparcia jest uczenie samoświadomości, nazywania swoich potrzeb i emocji, co sprzyja budowaniu własnej tożsamości. 

 

Wsparcie osób w spektrum powinno uwzględniać obszary dotyczące:

• Dopasowania językowego i wsparcia wizualnego
  Wiele osób ze spektrum boryka się z niedopasowaniem języka na różnych poziomach. Stąd też bardzo ważna jest precyzja języka i dbałość o to, by komunikat był krótki i przejrzysty. Komunikując się z osobami z ASD warto wielokrotnie sprawdzać, czy dobrze się  rozumiemy. Istotne, aby posługiwać się mową pozbawioną sarkazmu i ironii. Stosując proste metafory i porównania należy każdorazowo upewniać się czy zostały poprawnie zrozumiane. Natomiast w przypadku osób, które nie opanowały umiejętności mowy, istotnym wsparciem  mogą okazać się środki wizualne tj.  obrazki, napisy, zapisywanie na tablicy najważniejszych punktów lekcji lub pracy domowej.

Należy pamiętać, iż każda osoba z ASD, zgodnie z własnymi możliwościami i ograniczeniami, dąży do nawiązania i prowadzenia interakcji, a jeżeli stworzymy jej odpowiednią przestrzeń i zapewnimy dopasowane do jej potrzeb pomoce dydaktyczne, stanie się aktywnym partnerem w komunikacji werbalnej lub niewerbalnej (Prokopiak, 2015, s. 83-84).

 

• Wsparcia sensorycznego 
  Osoby w spektrum autyzmu często charakteryzują się odmienną wrażliwością sensoryczną, przejawiającą się nadwrażliwością lub istotnie obniżoną wrażliwością na bodźce dotykowe, zapachowe, słuchowe, smakowe i wzrokowe (Prokopiak, 2017, s. 37). Problemy sensoryczne istotnie utrudniają codzienne funkcjonowanie. Niektórzy dążą do odczuć zmysłowych i poszukują bodźców, inni je ignorują pozostając obojętni, a pozostali wręcz przesadnie na nie reagują. Istotnym  elementem wsparcia w przypadku wystąpienia trudności w percepcji wrażeń sensorycznych jest m.in. nauka samoświadomości swoich trudności sensorycznych oraz wypracowania różnych sposobów radzenia sobie z nimi (np. podczas treningów integracji sensorycznej SI). 

Ważne, aby w szkole wspierać nauczycieli i rodziców w tworzeniu sensorycznie przyjaznych przestrzeni oraz w wypracowaniu strategii w sytuacjach trudnych sensorycznie. Należy uwzględniać różne bodźce mające wpływ na ogólne funkcjonowanie uczniów z ASD, tj. światło, dźwięk, zapachy, dotyk. Istotne jest odpowiednie dostosowanie oświetlenia oraz natężenia dźwięku w pomieszczeniu, poprzez umożliwienie założenia słuchawek wyciszających, bądź skorzystanie z miejsca wyciszeń. Należy również pamiętać, że silne zapachy, w tym nasze perfumy, mogą stanowić bardzo nieprzyjemny bodziec uniemożliwiający koncentrację uwagi i opanowanie własnych emocji. Przebywając z osobą z zaburzeniami ze spektrum autyzmu warto również ustalić dogodną formę kontaktu, a także dopytać się o preferencje dotyczące sposobu powitania, angażujące zmysł dotyku („przybijanie piątki lub żółwika”, poklepywanie po ramieniu). Mając na uwadze zapewnienie przyjaznego sensorycznie miejsca, warto upewniać się, czy uczeń z ASD czuje się w danym momencie i otoczeniu komfortowo.

• Przewidywalności zdarzeń
  U osób z zaburzeniami ze spektrum autyzmu często zauważalne są stereotypowe zachowania – sztywne zachowania rutynowe i znaczne przywiązanie do rytuałów: postępowanie według ściśle określonego planu, zajmowanie danego miejsca przy stole, jedzenie z tych samych naczyń, zakładanie wciąż tego samego ubrania, wykonywanie czynności według nadanej im kolejności (Pisula, 2018, s. 51-52). Możemy więc stwierdzić, że osoby ze spektrum cenią sobie przewidywalność. Uprzednie poinformowanie o zmianach w dotychczasowym harmonogramie dnia szkoły, planowanych wydarzeniach i wycieczkach szkolnych, a także ustrukturyzowanie lekcji, stanowi dla nich cenne wsparcie, dające poczucie bezpieczeństwa. Zapewnianie warunków przewidywalności, w której zmniejsza się potrzeba kontrolowania otoczenia, sprawia, że łatwiej jest im się skupić na lekcji. Podejmowanie tego typu działań wspierających zmniejsza ich poczucie lęku i napięcia emocjonalnego, spowodowanego strachem przed nagłymi zmianami.

Trening umiejętności społecznych (TUS)

Biorąc pod uwagę szczególne możliwości oraz ograniczenia w codziennym funkcjonowaniu osób z zaburzeniami ze spektrum autyzmu, powinniśmy pamiętać jak niezmiernie istotną kwestią jest udzielenie im specjalistycznej pomocy terapeutycznej oraz umożliwienie ich pełnoprawnego uczestnictwa w życiu społecznym. Udzielenie osobie z ASD niezbędnego wsparcia do uzyskania jak największej autonomii, samostanowienia i poczucia sprawstwa daje jej nadzieję na jak najlepszą przyszłość, realizację marzeń i odpowiednie wykorzystanie własnego potencjału. Niezmiernie istotną pomocą może okazać się organizacja zajęć TUS, podczas których osoby ze spektrum autyzmu są wspierane w nabywaniu umiejętności społecznych. W trakcie zajęć modelowane są różne scenki społeczne oraz historyjki sytuacyjne, które  zostają omówione w taki sposób, aby jak najlepiej zrozumieć ich sens oraz zauważyć sygnały społeczne, perspektywę i reakcję innych ludzi. Przebywanie dzieci i młodzieży z ASD w grupie jest nieocenionym doświadczeniem, gdyż stwarza większe szanse, że już jako osoby dorosłe podejmą pracę i będą uczestniczyć w życiu społecznym. 

Uczeń ze spektrum autyzmu w szkole

Pobyt ucznia ze spektrum autyzmu w szkole jest niewątpliwie dużym wyzwaniem zarówno dla niego, jak i dla nauczycieli, gdyż ma on inne potrzeby i możliwości niż jego neurotypowi rówieśnicy. Szkoła staje się dla niego miejscem dającym szansę do nawiązywania relacji społecznych oraz uczenia się wielu umiejętności, które sprzyjają budowaniu samodzielności. Dzięki codziennym kontaktom i możliwości wspólnej nauki, uczniowie poznają bliżej swoich rówieśników. Przez codzienny kontakt i wspólne uczenie się chętniej się integrują, udzielają na forum klasy, a przede wszystkim, bez względu na swoje dysfunkcje, stają się równoprawnymi członkami społeczności szkolnej.

W Techni Schools wspieramy uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi, w tym ze spektrum autyzmu, dbając o to, by uczniowie uzyskiwali wiarę we własne możliwości i dążyli do realizacji wyznaczonych sobie celów.

Nasi uczniowie mają możliwość uczestniczenia w:

1.    indywidualnych spotkaniach z psychologiem,

2.    zajęciach rewalidacyjnych z pedagogiem specjalnym,

3.    zajęciach socjoterapeutycznych,

4.    treningu umiejętności społecznych TUS,

5.    zajęciach dydaktyczno-wyrównawczych,

6.    indywidualnym poradnictwie zawodowym.

Dostosowujemy wymagania edukacyjne oraz sposób oceniania zarówno w szkole, jak i podczas egzaminów zewnętrznych, do indywidualnych potrzeb każdego z uczniów. Pamiętając, że istotnym warunkiem prawidłowego przebiegu procesu  edukacji jest istnienie wykwalifikowanej i zaangażowanej kadry pedagogicznej, w głównej mierze odpowiedzialnej za efektywny proces kształcenia, zwracamy uwagę, by nauczyciele stwarzali atmosferę pełną akceptacji i zrozumienia. Nasz zespół psychologiczno-pedagogiczny ściśle współpracuje i wspomaga kadrę pedagogiczną w pracy z uczniami dbając o to, by nauka sprzyjała rozwojowi edukacyjnemu oraz społeczno-emocjonalnemu uczniów. Ten sam zespół współpracuje również z rodzicami i oferuje swoje wsparcie w przypadku pojawiających się wyzwań i trudności. 

Techni Schools jest kameralną placówką przyjazną sensorycznie. Przerwy bez dzwonków, stonowana kolorystyka pomieszczeń, możliwość dostosowania oświetlenia do zajęć oraz potrzeb uczniów, możliwość skorzystania ze strefy wyciszeń, możliwość pracy w słuchawkach wyciszających podczas lekcji, w istotny sposób wpływają na komfort naszych uczniów. 

Dzięki dogłębnemu zrozumieniu charakterystyki spektrum autyzmu zarówno jako szkoła, jak i nowoczesne społeczeństwo możemy wciąż coraz lepiej dostosowywać warunki edukacji i rozwoju naszych uczniów ze spektrum, do ich indywidualnych potrzeb i możliwości. Dbamy o zapewnienie takich warunków, które będą wspierały te często niezwykle utalentowane osoby w rozwijaniu ich pasji i potencjału. 

 

Autorki artykułu:

Natalia Łaba - pedagog specjalny, wicedyrektor Techni Schools

Aleksandra Mysiak - psycholog szkolny

Anna Banach - pedagog specjalny

Marzena Wolska - socjoterapeuta, kierownik zespołu pomocy psychologiczno-pedagogicznej

Bibliografia

1. Gałecki P., Święciński Ł. (2018) (oprac.), Kryteria diagnostyczne zaburzeń psychiatrycznych DSM-5®. Wrocław.

2. Jagielska G. (2014). Etiologia zaburzeń autystycznych. (w:) J. Komender, G. Jagielska, A. Bryńska (red.), Autyzm i zespół Aspergera. Warszawa, 17-32.

3. Pisula E. (2018). Autyzm - przyczyny symptomy, terapia. Gdańsk.

4. Prokopiak A. (2015). Dziecko z autyzmem jako partner dialogu. (w:) B. Kaczmarek, A. Wojciechowska (red.), Autyzm i AAC. Alternatywne i wspomagające sposoby porozumiewania się w edukacji osób z autyzmem. Kraków, 79-86.

5. Prokopiak A. (2017). Uczeń z autyzmem. Lublin.

6. Pużyński S., Wciórka J. (2008) Klasyfikacja zaburzeń psychicznych i zaburzeń zachowania ICD-10. Kraków.

7. Rynkiewicz A. (2009). Zespół Aspergera. Inny mózg, inny umysł. Gdańsk.